Na terenach rolnych dominują gleby płowe i brunatne, które występują na 24% użytków rolnych. Gleby brunatne wyługowane i brunatne kwaśne zajmują 22,5%, a bielicowe i rdzawe około 19% powierzchni użytków rolnych. Procentowy udział poszczególnych typów gleb w powierzchni użytków rolnych przedstawiono w poniższej tabeli.

Zestawienie powierzchniowe typów gleb obszarów rolnych w województwie śląskim

Gleby bielicowe

Gleby biellicowe łącznie z glebami rdzawymi zajmują 19,32% powierzchni użytków rolnych w województwie śląskim. Są one wytworzone głównie z piasków o różnym pochodzeniu geologicznym, gdzie na skutek mniej lub bardziej grubej warstwy próchnicy (butwiny) następuje proces bielicowania. Gleby bielicowe właściwe są wytworzone z luźnych i słabogliniastych piasków z niską zawartością próchnicy 0,5-1% i z silnym zakwaszeniem całego profilu glebowego (pH 3,5-5,0). Gleby bielicowe wytworzone z suchych, luźnych piasków zaliczane są do klasy VI, kompleksu 7, a powstałe z piasku słabogliniastego, przewarstwionego gliną lekką do klasy V, rzadko IV, kompleksu 6. Gleby bielicowe podmokłe tworzą kompleksy rolnicze słabe 9. Gleby bielicowe murszaste wytworzone są z piasków luźnych przy dużych wahaniach poziomu wody gruntowej lub jej obniżeniu i z zalegającymi warstwami torfu lub grubymi pokładami butwiny do 30-35 cm. Wartość rolnicza tych gleb jest słaba i należą do kompleksu 9. Gleby te stanowią także przejście do gleb glejowo-bielicowych o niskiej wartości rolniczej zaliczanej do kompleksu 9 i 3z. Gleby bielicowe torfiaste powstałe przy stopniowym podwyższaniu się wód gruntowych lub stagnacji wody z narastającą warstwą torfową są słabymi glebami użytków leśnych i słabych użytków zielonych z kompleksu 3z.

Gleby bielicowe wykazują niekorzystne właściwości rolnicze, gdyż są zbyt prze­pusz­czalne, za suche, ubogie w składniki pokarmowe przyswajalne dla roślin i silnie kwaśne.

Gleby rdzawe

Utworzone z piasków luźnych lub słaboglinastych i piaskowców gruboziarnistych, bezwęglanowych. Wykazują słabe uwilgotnienie z niskim przemieszczaniem się związków żelaza w głąb i kwaśny odczyn pH 4,5-5,0. Zawartość próchnicy jest niska 0,5-1% i często spada poniżej 0,5%. Ze względu na konieczność intensywnego nawożenia i odkwaszania oraz niekorzystne warunki wodno-powietrzne gleby te mają ograniczoną przydatność dla celów rolniczych. Zalicza je się do słabych gleb kompleksu 6 i 7.

Gleby płowe

Gleby płowe wraz z brunatnymi zajmują 24,07% użytków rolnych. Gleby te powstają z różnych utworów: piasków, glin, iłów i utworów lessowatych. Gleby płowe wytworzone z piasków są bardzo ubogie w składniki pokarmowe. Poziom próchniczny tych gleb rzadko sięga 20 cm, a zawartość próchnicy waha się od 1,0 do 1,3%. Zaliczane są najczęściej do kompleksów 6, 7, 9 oraz 3z. Gleby płowe wytworzone z glin mają lepiej wykształcone cechy genetyczne. Poziom próchniczny jest tu bardziej miąższy. Posiadają właściwe stosunki wodne, tylko w obni­żeniach terenu mogą być nadmiernie uwilgotnione. Zalicza się je do kompleksów 4, 5 i 8. Gleby płowe wytworzone z iłów są ze względu na skład mechaniczny glebami ciężkimi i wadliwymi. Ich przydatność rolnicza ogranicza się do kompleksu 8, 2z lub 3z. Gleby wykształcone z utworów lessowatych wykazują cechy przemycia i brak występowania węglanów w profilu. Są to gleby w większości okresowo suche, tylko w zagłębieniach terenu wykazują właściwe uwilgotnienie. Występują w kompleksach 3 i 4.

Gleby brunatne

W obrębie województwa śląskiego występują wszystkie podtypy gleb brunatnych: brunatne właś­ciwe, brunatne wyługowane i brunatne kwaśne. Dwa ostatnie podtypy na mapie gle­bowo­rolniczej są wydzielone łącznie i opisane symbolem Bw. Gleby brunatne właściwe wytworzone z glin i iłów pylastych występują fragmen­tarycznie na małych obszarach. Łącznie stanowią 2,9% użytków rolnych. Gleby brunatne wyługowane zajmują 22,53% użytków rolnych i są drugim pod względem wielkości typem gleby w województwie. To gleby wytworzone z piasków, glin, pyłów, iłów i utworów lessowatych. Gleby te są silnie zakwaszone tylko w górnej części profilu, podczas gdy niższe poziomy wykazują odczyn prawie obojętny. Spotyka się także gleby słabo kwaśne w całym profilu. Gleby te charakteryzują się najczęściej niską zaso­bnością w składniki pokarmowe. Zawartość próchnicy waha się od 1-2%. Gleby brunatne wykazują zróżnicowaną przydatność rolniczą i zaliczane są do kompleksów od 2 do 6 oraz do kompleksu 8. Występują w klasach bonitacyjnych od II do V.

Czarnoziemy

Czarnoziemy występują jedynie w Kotlinie Raciborskiej i zajmują zaledwie 1% użytków rolnych. Poziom próchniczny sięga w nich do 40 cm, zaś zawartość próchnicy wynosi w przy­bliżeniu 3%. Są to gleby o odczynie obojętnym, o dobrych właściwościach fizycznych i opty­malnym uwilgotnieniu. Skałą macierzystą czarnoziemów są utwory lessowate bogate w częś­ci spławialne. Czarnoziemy zaliczane są do kompleksów: 1, 2 i 4. Gleby te należą do najżyźniejszych w województwie.

Czarne ziemie

Czarne ziemie zajmują 6,44% użytków rolnych województwa śląskiego . Powstawały one w obniżeniach terenu, w warunkach dużego uwilgotnienia, przy udziale roślinności łą­kowej. Gleby te wytworzyły się na piaskach, pyłach, iłach i utworach lessowatych. Przy­datność rolnicza czarnych ziem uwarunkowana jest głównie stosunkami wodnymi. Czarne ziemie wytworzone z utworów cięższych zaliczane są do kompleksów 2 i 8, natomiast czarne ziemie zdegradowane wytworzone z piasków występują w kompleksie 9. Znaczna część czarnych ziem wchodzi w skład użytków zielonych średnich (2z).

Gleby bagienne (organiczne)

Gleby organiczne w województwie śląskim stanowią 6,11% użytków rolnych. Wyróżnia się trzy podtypy gleb bagiennych: mułowo-torfowe (3,24%), torfowe (1,64%) oraz mur­szowo-mineralne (1,23%). Gleby mułowo-torfowe zbudowane są z naprzemianległych warstw torfu i namułów piaszczystych lub gliniastych. Są to gleby okresowo lub stale podmokłe. W całości występują pod użytkami zielonymi i w zależności od stopnia uwilgotnienia zaliczono je do kompleksu 2z lub 3z. Gleby torfowe występują wyłącznie na trwałych użytkach zielonych w kompleksie 2z. W przypadku nadmiernego uwilgotnienia zaliczono je do kompleksu 3z. Gleby murszowo-mineralne powstały na skutek obniżenia poziomu wody i odcięcia dostępu powietrza, co spowodowało przerwanie procesu torfotwórczego. Miąższość warstwy murszowej nie przekracza 25 cm. Gleby te charakteryzują się okresowym nadmiarem wody wiosną , a w lecie jej niedoborem. Gleby te zaliczone zostały do kompleksu 3z.

Mady

Mady zajmują 9,8% użytków rolnych regionu. W zależności od szybkości przepływu oraz składu mechanicznego powstały mady zróżnicowane pod względem typologicznym i gatunkowym. Na omawianym obszarze wyróżnia się dwa typy mad: brunatne i czarnoziemne. Mady terenów górskich charakteryzują się dużą szkieletowością i małą miąższością. Pod względem genetycznym zalicza się je do mad o niewykształconym profilu. Zdecydowana większość mad znajduje się pod użytkami zielonymi (kompleksy 2z i 3z). Tylko nieznaczna cześć jest użytkowana jako grunty orne.

Gleby glejowe

Gleby te zajmują znikomą część użytków rolnych – zaledwie 0,06 %. Wykształciły się one w wyniku procesów glejowych, w warunkach nadmiernego uwilgotnienia. Poziom wody gruntowej w tych glebach występuje płytko i nie ulega większym wahaniom w okresie wegetacyjnym. Rolnicza przydatność gleb glejowych jest ograniczona. Zalicza się je do kompleksu 3z.

Rędziny

Rędziny stanowią 7,79% użytków rolnych województwa śląskiego. Właściwości rędzin są ściśle związane z charakterem skał macierzystych. Z wapieni triasowych powstały średnio głębokie, słabo szkieletowe rędziny, z wapieni jurajskich − rędziny płytkie i szkieletowe, zaś z mar­gli kredowych − głębokie i bezszkieletowe. Wyróżniono dwa podtypy rędzin: brunatne i czarnoziemne. Rędziny brunatne wys­tępują w partiach stokowych lub grzbietowych wzniesień terenu. Rędziny czarnoziemne powstały wyłącznie z wapieni kredowych w długotrwałym procesie darniowym, w którym istniały warunki gromadzenia próchnicy.

Materiał strony opracowano na podstawie: Romańczyk i in. 2015. Opracowanie ekofizjograficzne do Planu Zagospodarowania Przestrzennego Województwa Śląskiego. Centrum Dziedzictwa Przyrody Górnego Śląska, Katowice, ss. 662 (msk.).